Ομιλία Ακαδημαϊκού Καθ. κας Χρύσας Μαλτέζου στην Ορκωμοσία Πτυχιούχων Ι. Π. (11/6/2014)

Χαιρετισμός της Ακαδημαϊκού Καθηγήτριας κας Χρύσας Μαλτέζου στην Ορκωμοσία Πτυχιούχων του Ιονίου Πανεπιστημίου, που πραγματοποιήθηκε στις 11 Ιουνίου 2014, στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Ιονίου Ακαδημίας (Ακαδημίας 1 - Πρυτανεία).

Χαιρετισμός

Αν, όταν πρωτοπεράσατε τις θύρες του Ιονίου Πανεπιστημίου, αναρωτηθήκατε ποιά είναι η σχέση ανάμεσα στην ιστορία και την αρχειονομία, τώρα που αποφοιτήσατε έχετε ασφαλώς διαπιστώσει ότι και οι δύο αυτές γνωστικές περιοχές που στηρίζονται σε ένα μεγάλο παρελθόν, γι αυτό και είναι γοητευτικές, ασχολούνται με τον χρόνο. Η ιστορία είναι η επιστήμη που καταπιάνεται με τη γνώση του παρελθόντος, ενώ με τον όρο αρχείο εννοούμε μια σειρά ιστορικών μαρτυριών, ένα σύνολο μαρτυριών ιστορικής μνήμης. Στο βιβλίο του «Το επάγγελμα του ιστορικού» ο γνωστός γερμανοεβραίος διανοούμενος Marc Bloch βάζει στο στόμα ενός μικρού παιδιού μια εμβληματική ερώτηση: Εξήγησέ μου μπαμπά, ρωτά ο μικρός, σε τι χρησιμεύει η ιστορία; Η ιστορία, απαντά ο Bloch, χρησιμεύει για να καταλαβαίνουμε το παρελθόν ξεκινώντας από το παρόν και για να καταλαβαίνουμε το παρόν με το φώς του παρελθόντος. Αυτό το αέναο πηγαινε- έλα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν επιτρέπει να εμπλουτίσουμε τη γνώση μας για τις παλιές κοινωνίες και να φωτίσουμε με βάση το δείγμα τους τη σύγχρονη πραγματικότητα. Από την άλλη μεριά, ο αρχειακός είναι ο θεματοφύλακας της ιστορικής πληροφορίας, την οποία οφείλει να προστατεύει σε όποια μορφή κι αν έχει αφήσει το σημάδι της και βέβαια να την αξιοποιεί. Δίνει με άλλα λόγια ο αρχειακός φωνή στις πηγές της ιστορικής γνώσης, κυρίως σ’αυτές που είναι ή φαίνονται πως είναι για κάποιο χρονικό διάστημα σιωπηλές ή νεκρές. Καλούνται λοιπόν και ο ιστορικός και ο αρχειακός να ζήσουν στο μεγάλο εργαστήρι του χρόνου.

Αλλά για ποιό χρόνο μιλάμε; Τη σχέση του χρόνου με τη γνώση και τη ζωή συμπυκνώνει το πασίγνωστο ανατολίτικο αφήγημα «Τα παραμύθια της Χαλιμάς», στο οποίο ο παραμυθογράφος συνδέει την ίδια τη ζωή με τον χρόνο, εκθειάζοντας την προσφορά της ιστορίας στη γνωριμία του ανθρώπου. Θυμίζω ότι στο αφήγημα η Χαλιμά σώζει κάθε βράδυ τη ζωή της, χάρη στα παραμύθια που διηγείται στον χαλίφη, τον οποίο τον έθελγε ο χρόνος και η μάθηση του παρελθόντος. Σύμφωνα με το μπρωντελιανό σχήμα, σήμερα απο όλους αποδεκτό, υπάρχει ένας χρόνος μακράς, μακρότατης διάρκειας, ένας άλλος μέσης διάρκειας και ένας τελευταίος βραχείας διάρκειας. Ο μακράς διάρκειας χρόνος χρησιμοποιείται, χάριν παραδείγματος, για τη μελέτη κλιματικών φαινομένων, ο μεσαίος πάλι και ο βραχείας διάρκειας χρόνος χρησιμοποιούνται, πάντα παραδειγματικά, για τη μελέτη αντίστοιχα ο πρώτος μιας σειράς πολεμικών επιχειρήσεων και ο δεύτερος μιας απλής μάχης. Αν μεταφερθούμε τώρα στον χώρο της αρχειονομίας, ο χρόνος μπορεί κι εδώ να διακριθεί σε μεγάλης, μέσης και βραχείας διάρκειας. Για τη μελέτη, για παράδειγμα, μιας επιστολής ή μιας μεμονωμένης διαθήκης χρησιμοποιείται ο βραχύς χρόνος, για τη μελέτη των συναλλαγών ενός εμπορικού οίκου ο μεσαίος, και τέλος για τη μελέτη σειράς βαφτιστικών πράξεων που συντάχθηκαν σε μακραίωνο διάστημα ο μακράς διάρκειας χρόνος.

Ιστορία και αρχειονομία διέπονται καθεμία από την πλευρά της από κανόνες και τρόπους επεξεργασίας του υλικού τους, οι οποίοι ωστόσο αλλάζουν στη διαδρομή του χρόνου. Κάποτε η παραδοσιακή ιστορία, προσφιλής στους ιστορικούς των περασμένων γενιών, ενδιαφέρθηκε για την ιστορία -αφήγηση που αφήνεται να διηγείται τα πράγματα, όπως πιστεύει πως συνέβησαν. Το αποτέλεσμα ήταν ολόκληρες ιστορικές περίοδοι να έχουν εξεταστεί μέσα από τις πράξεις κάποιου προβεβλημένου ατόμου ή μέσα από στρατιωτικά ή πολιτικά γεγονότα. Στην παραδοσιακή αυτή ιστορία αντιτάσσεται η νέας αντίληψης ιστορία που αμφισβητεί τον καθιερωμένο ορισμό της ιστορίας ως επιστήμης του παρελθόντος, και ακόμη αυτή που τείνει ή αποσκοπεί στην αποδόμησή της. Η θεμελιακή ωστόσο προβληματική των ιστορικών τομέων δεν έχει αναθεωρηθεί. Κάποτε για τον αρχειονόμο αξιόλογο ήταν το έγγραφο που έφερε την υπογραφή ενός βασιλιά, ένός πολιτικού ηγέτη ή το έγγραφο μιας διεθνούς συνθήκης ή μιας διακρατικής συμφωνίας. Η αντίληψη αυτή έχει βέβαια αλλάξει και η ταπεινή γραφή ενός χωρικού με την τιμή στην οποία είχε πουλήσει το κρασί ή το σιτάρι του, σημαντική μαρτυρία για την οικονομική κατάστασή του, αντιμετωπίζεται σήμερα με τη δέουσα προβληματική τόσο από τον ιστορικό όσο και από τον αρχειονόμο.

Ως γνωστικές περιοχές της κατανόησης του παρελθόντος, η ιστορία και η αρχειονομία παρουσιάζουν άλλο ένα κοινό σημείο: προσαρτούν στα ενδιαφέροντά τους συνεχώς νέα αντικείμενα που τούς ήταν, ως χθες ακόμα, παντελώς άγνωστα και έμεναν γι αυτό έξω από την προσοχή τους. Το ανθρώπινο σώμα, τα ζώα και η σχέση τους με τον άνθρωπο, τα προϊόντα του υλικού πολιτισμού, το κλίμα, ο ελεύθερος χρόνος, η νοοτροπία, τα δημογραφικά, οικονομικά και στατιστικά δεδομένα, είναι μερικά από τα γνωστικά αντικείμενα που έχουν ενταχθεί στην ιστορική ύλη, ενώ στα πιο πρόσφατα πρέπει να αναφερθεί αυτό του συναισθήματος που έχει καταλάβει σημαντική θέση ανάμεσα στα ζητούμενά του. Περνώντας εξάλλου στις αρχειακές πηγές, βλέπουμε ότι συγκαταλέγονται τώρα σ’αυτές οι απλοί λογαριασμοί μιας νοικοκυράς, οι ευρετηριάσεις κινητής περιουσίας, μαγνητοσκοπημένα κινηματογραφικά επίκαιρα, οπτικοακουστικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα και σειρές παντοίων στοιχείων που διασώζονται με τη νέα τεχνική σάρωσης, για να αναφέρομε σταχυολογικά έστω, ορισμένα μονάχα από αυτά.

Χαρακτήρισα, στην αρχή, την ιστορία και την αρχειονομία ως επιστήμες γοητευτικές. Και τούτο, όχι μόνο γιατί το υπόστρωμα, στο οποίο αποτυπώνεται η πληροφορία συνεχώς αλλάζει, όπως επίσης συνεχώς αλλάζουν οι ερμηνευτικοί κώδικες, αλλά κυρίως γιατί ο ορίζοντας και των δύο επιστημονικών κλάδων είναι εξαιρετικά ευρύς. Καθώς στρέφονται συνεχώς προς νέες κατευθύνσεις, και οι δύο κλάδοι διέπονται από απληστία και περιέργεια, αναζητούν το καινούριο και βάζουν κάτω από την ομπρέλα τους, για να τις οικειοποιηθούν, εμπειρίες άλλων γνωστικών περιοχών.

Στα χρόνια που φοιτήσατε στο πανεπιστήμιο πήρατε μια γεύση του τρόπου, με τον οποίο οργανώνεται η γνώση και κατορθώσατε να διακρίνετε, με τη βοήθεια των δασκάλων σας, το μονοπάτι που οδηγεί στην κατάκτησή της. Αλλοι απο σας, όσοι έχουν το χάρισμα, θα φτάσουν στην κορυφή, άλλοι θα την κυττάξουν από μακριά κι άλλοι απλώς θα την προσεγγίσουν με μεγαλύτερα ή μικρότερα βήματα. Όμως αυτό που αξίζει τελικά είναι η προσπάθεια αναρρίχησης και όχι το απότομο πήδημα που σε τοποθετεί ψηλά, αλλά σε έδαφος ασταθές. Γιατί η επιστήμη, όπως μας διδάσκει ο Πλάτων, χωριζομένη αρετής, πανουργία και ου σοφία φαίνεται. Καλείσθε να σταδιοδρομήσετε σε καιρούς σκυθρωπούς, αλλά η αισιοδοξία είναι χαρακτηριστικό της νεότητας κι αυτήν την τελευταία, όχι τόσο ή όχι μόνο τη νεότητα της φύσης αλλά κυρίως τη νεότητα του νου και της καρδιάς, φροντίστε να κρατήσετε σαν φυλαχτό.

Η άξια ποιήτρια της εποχής μας, Κική Δημουλά, έχει αφιερώσει ένα ποίημα στην κόρη της που κάνει λόγο ακριβώς για τη νεότητα. Στη σημερινή ευφρόσυνη μέρα θαρρώ πως αρμόζει να το διαβάσουμε. Με το αφιερωμένο λοιπόν στη νεότητα ποίημα της Δημουλά θα κλείσω τον χαιρετισμό μου, μαζί με την ευχή για κάθε επιτυχία στη μελλοντική σταδιοδρομία σας.

Το ποίημα, από τή συλλογή «Τὰ εὕρετρα», τιτλοφορείται «Κολατσιό». Τὸ διαβάζω:

Μαθήτρια ἢ φοιτήτρια
κάπου γύρω ἐκεῖ

ὡραία ἢ ἁπλῶς ἄθικτη, στητὴ ἀκόμα
ἐπάνω στὸν ἔφηβο μίσχο της
κάπου γύρω ἐκεῖ

ἡ σάκα χάμω ἀκουμπισμένη
κι ἀπ᾽τῶν μαλλιῶν τὶς πυκνὲς σημειώσεις
προκύπτει ντροπαλὸ τὸ πρόσωπό της

στέκει πίσω ἀπὸ ἕνα κάδο ἀπορριμάτων
σκύβει λίγο νὰ μὴν πολυφαίνεται
καὶ στὰ κλεφτὰ δαγκώνει τυρόπιτα μᾶλλον

ἂν κρίνω πῶς τινάζει
γύρω ἀπὸ τὸ στόμα καὶ τὸ μπουφάν της
τὰ πεσμένα φύλλα

- εἶναι καὶ τὰ δεντράκια τοῦ πεζόδρομου
ποὺ ἀργομασᾶνε πάνωθέ της
φύλλα ὅπου νά᾽ναι φθινοπωρινὰ

μικρὴ μικρὴ μπουκιὰ δαγκώνει
μὲ δόντια κάπως δειλὰ
σκύβοντας λίγο ἀργὰ μασοῦσε

δάγκωνε πάλι
γέμιζε τὸ στόμα της ὁλόγυρα
φύλλα πάλι
καὶ φύλλα συκῆς ἀπὸ ντροπὴ
πόσο γυμνὰ τὴ βλέπαν νὰ πεινάει

ἀργὰ συγκαλυμμένα κατέβαζε
λίγο πιὸ κάτω τὸ χάρτινο περιτύλιγμα
τῆς τροφῆς της, τὴν ἀπογύμνωνε
καὶ ἡδονικὰ κόβοντας
τὴν ἔνοχη γυμνὴ ἄκρη ποὺ ἐξεῖχε

ἀργὰ τὴ γευόταν μὲ σφιχτὰ κλεισμένο
τῆς αἰδοῦς τὸ στόμα.

Μοῦ δίνεις καὶ μένα λίγο; Τῆς εἶπα

ὄχι, ὄχι ἀπ᾽αὐτὸ

θέλω μιὰν ἄκρη μόνο
ἀπὸ αὐτὴν τὴν ντροπαλὴ βραδύτητα
μὲ τὴν ὁποία μασάει τὴ ζωὴ ἡ νεότητά σου

νὰ κόψω.

Ακριβῶς αυτὴν τὴ νεότητα, έτσι όπως την περιγράφει η Δημουλά, σας εύχομαι να διατηρήσετε στον νου και τη ψυχή σας.

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.

Βλ. επίσης: Πρόγραμμα Oρκωμοσίας Πτυχιούχων Ιονίου Πανεπιστημίου (11/6/2014)

Το συνημμένο αρχείο περιλαμβάνει το πρωτότυπο κείμενο της ομιλίας σε μορφή .pdf.