Απολογισμός του 8ου διεθνούς συνεδρίου: International Conference on Information Law and Ethics (ICIL 2018)

Με μεγάλη επιτυχία ολοκληρώθηκε στην Αμβέρσα (University of Antwerp) στις 13 και 14 Δεκέμβρη 2018 το διεθνές συνέδριο International Conference on Information Law and Ethics (ICIL 2018: Modern Intellectual Property Governance and Openness in Europe: A Long and Winding Road?), που συνδιοργάνωσαν το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, το University of Antwerp, το Universiteit Gent και το KU Leuven, με την υποστήριξη των Research Foundation Flanders (FWO), Darts-ip και Jean Monnet Centre of Excellence (Actore). Συμμετείχαν σε αυτό 75 ομιλητές από 20 χώρες της Ευρώπης, Ασίας, Αμερικής, Αφρικής και Αυστραλίας.

Μετά τη θερμή υποδοχή κοινού και ομιλητών από την καθηγήτρια Esther van Zimmeren, η ιδρύτρια του ICIL και καθηγήτρια του Ιονίου Πανεπιστημίου, Μαρία Μπότη αναφέρθηκε στη μέχρι σήμερα επιτυχή πορεία του συνεδρίου που ξεκίνησε στην Κέρκυρα το 2008 και στα επίκαιρα ζητήματα που κλήθηκε φέτος το συνέδριο να εξετάσει. Με στόχο την πολύπλευρη προσέγγιση των διαφόρων πτυχών της διανοητικής ιδιοκτησίας, η κ. Μπότη ανέλυσε διεξοδικά τις σύγχρονες ηθικές, κοινωνικές και άλλες διαστάσεις, που έχει λάβει ο δημιουργικός αυτός χώρος του δικαίου. Η καθηγήτρια van Zimmeren επικεντρώθηκε στην ανάγκη αντιμετώπισης σύγχρονων προκλήσεων και επίλυσης καίριων προβλημάτων σχετικά με ένα εύρος ζητημάτων που μπορεί να αγγίζει η διαχείριση της διανοητικής ιδιοκτησίας· από την ιδιωτικότητα και το διαμοιρασμό των δεδομένων μέχρι την ιδέα της ανοικτότητας (openness).

Οι ομιλητές του συνεδρίου, ανταποκρινόμενοι στις παραπάνω προκλήσεις και στόχους, που έθεσε το φετινό ICIL, κάλυψαν μια ευρεία θεματολογία: από τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών (π.χ. blockchain) για τη διαχείριση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και τις στρατηγικές επαναπροσδιορισμού των ίδιων των δικαιωμάτων μέχρι τα όρια και τα εμπόδια που μπορούν να τεθούν από τα ίδια τα δικαιώματα· από την ανοικτή καινοτομία και τις εξ αυτής δυνατότητες συνεργασιών για την επίτευξη αποτελεσματικής διακυβέρνησης και εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκομένων μερών μέχρι τα εμπορικά απόρρητα, το κυβερνο-έγκλημα, τις στρατηγικές προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και τις πολιτικές διαφάνειας· και από την προστασία των ευρεσιτεχνιών και την καινοτομία στον τομέα της βιοϊατρικής μέχρι την τεχνητή νοημοσύνη και την εφαρμογή της στην τέχνη και τα ανοικτά δεδομένα.

Από τους πολλούς διακεκριμένους επιστήμονες-ομιλητές (Marie-Christine Janssens - KU Leuven, Hein Vanhees - University of Ghent/Antwerp, Christine Frison - University of Antwerp, Geertrui Van Overwalle - University of Leuven, Dan L. Burk - University of California) και πολλοί άλλοι, ξεχώρισαν οι κύριοι ομιλητές του συνεδρίου Peter Drahos (European University Institute), Severine Dusollier (Sciences Po) και Bernt Hugenholtz (University of Amsterdam), μεγάλα ονόματα του διεθνή χώρου τηςδιανοητικής ιδιοκτησίας.

Προσεγγίζοντας από μια φιλοσοφική οπτική την ιδέα της ανοικτότητας (openness), ο Drahos έδωσε έμφαση στο πώς η τελευταία μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο για την αντιμετώπιση των προκαταλήψεων (π.χ. φυλετισμού), την προώθηση των ελεύθερων ιδεών ή την επαλήθευση της επιστημονικής έρευνας (και, άρα, τη βελτίωση της χρησιμότητάς της). Ανέλυσε την οικονομική, αλλά και πολιτική της αξία, όπως αυτή μπορεί να αποτυπωθεί σε καινοτόμες πρωτοβουλίες, συμπεριλαμβανομένης εκείνης των ανοικτών δεδομένων. Προκειμένου τέτοιες πρωτοβουλίες να πετύχουν το στόχο τους, ο Drahos θεώρησε επιτακτική την ανάγκη υιοθέτησης κοινών προτύπων. Ωστόσο, εξέφρασε ιδιαίτερη ανησυχία για το γεγονός ότι τέτοιες πρακτικές προτυποποίησης στηρίζονται κυρίως, ή στηρίζονται μόνο, από τους big players του ιδιωτικού τομέα. Προβαίνοντας σε μια σύντομη επισκόπηση των theories of governance, ανέλυσε τη διαδρομή από το Leviathan του Hobbes, το μοντέλο που απαιτεί η διακυβέρνηση να ταυτίζεται με αυτό που κάνει το εκάστοτε κράτος, προς το καθεστώς της διαβίβασης εξουσιών (από το κράτος) προς ιδιωτικούς φορείς και, τελικά, τα σύγχρονα μοντέλα, στα οποία το κράτος φαίνεται να είναι ένας από τους (πάρα) πολλούς συμμετέχοντες στο παιχνίδι της διακυβέρνησης. Επιπλέον, ανέλυσε πώς η αποκλειστικότητα, ένα κυρίαρχο γνώρισμα της ιδέας της διανοητικής ιδιοκτησίας, έχει οδηγήσει στην, πολλές φορές αδικαιολόγητη, επέκταση των δικαιωμάτων (ως προς τη διάρκεια, την έκταση, το αντικείμενο, κ.λπ.), στη χάραξη πολιτικών από διεθνείς ελίτ ή στη σύναψη ανεπίσημων συμφωνιών. Συμπερασματικά, εκφράζοντας αγωνία για την (όλο και πιο σθεναρά υποστηριζόμενη από τις ΗΠΑ και την ΕΕ) αποκλειστικότητα, τόνισε την ανάγκη αφενός επαναπροσδιορισμού αυτής και αφετέρου ενίσχυσης των ευέλικτων πολιτικών και των, ήδη υπαρχόντων, κινημάτων ανοικτής πρόσβασης.

Δεδομένων των πολλών ορισμών της ανοικτότητας, η Dusollier τόνισε την ανάγκη προσδιορισμού per se της ιδέας open και διαχωρισμού των εννοιών και των επιπέδων της. Αναλύοντας την πολιτική της αξία, εξήρε τη σημασία της διαφάνειας και πώς η τελευταία μπορεί να οδηγήσει στη δημοκρατία, π.χ. μέσω της έκθεσης της επιστήμης σε έλεγχο και επαλήθευση. Χαρακτηριστικά ανέφερε ότι, αν και η ανοικτότητα λειτουργεί ήδη σα μια radical πολιτική κίνηση, τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα ήταν συντηρητικής φύσης. Εξηγώντας κάποιες κοινωνικές πτυχές της ανοικτότητας, η Dusollier απέδωσε ιδιαίτερο βάρος στην επικοινωνία και την ανάγκη εστίασης προσοχής στους άλλους (looking at others). Η ιδέα της ανοικτότητας θα μπορούσε, κατά την Dusollier, να επεκταθεί (από την πρόσβαση) σε άλλα στάδια, όπως στην κυκλοφορία του εκάστοτε έργου ή τον ίδιο το σχεδιασμό/δημιουργία του. Αν και οι νέες τεχνολογίες μπορούν να προωθήσουν τέτοιες ιδέες (όπως λ.χ. το open source προσφέρει νέες δυνατότητες επαναπροσδιορισμού των επικοινωνιών), πολλά νομικά ή τεχνικά εμπόδια παραμένουν. Έτσι, η Dusollier πρότεινε εναλλακτικά σενάρια, όπως την εξάσκηση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας από μια άλλη (ή από την ανάποδη) πλευρά, λ.χ. μέσω των αδειών Creative Commons. Κάτι τέτοιο, ενδεχομένως, θα απέδιδε και μια ιδεολογική χροιά στην έννοια της ανοικτότητας, κάτι που με τη σειρά του θα προσέγγιζε την οπτική του Richard Stallman, μια ελεύθερη και ανεμπόδιστη πρόσβαση (free as in free beer).  

Ο Hugenholtz ανέλυσε τις δυνατότητες επανακατασκευής των οικονομικής φύσης (περιουσιακών) δικαιωμάτων. Το προταθέν από το Hugenholtz μοντέλο στηρίζεται στην παραδοχή ότι: ο σύνδεσμος μεταξύ περιουσιακών δικαιωμάτων και αιτιολόγησης/δικαιολόγησης του ίδιου του copyright εμφανίζεται ασθενής· τα δικαιώματα αυτά υπόκεινται συχνά σε μια αρκετά τεχνική ερμηνεία· και οι τεχνολογικές εξελίξεις απαιτούν ευελιξία, προκειμένου το σύστημα να προσαρμοστεί στις εκάστοτε νέες ανάγκες. Με τις παραπάνω παραδοχές, ο Hugenholtz πρότεινε ένα μοντέλο με πέντε καίρια χαρακτηριστικά:

1) ένα νέο δικαίωμα σε μια βάσιμη, εύλογη ή δικαιολογημένης φύσης και χαρακτήρα εκμετάλλευση, όπως αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό μετά το διαχωρισμό των πολλών επιπέδων της δομής των περιουσιακών δικαιωμάτων (ευθύνη/υπαιτιότητα, εξαιρέσεις, κ.λπ.),

2) μια δίκαιη προσέγγιση, με πολλά μαθήματα δυνάμενα να ληφθούν από τη μέχρι σήμερα ανάλυση που προσφέρει η αμερικανική νομολογία (Authors Guild v. Google ή Authors Guild v. HathiTrust),

3) μια δημοσίου ενδιαφέροντος προσέγγιση, η οποία αναγνωρίζει ότι η εκμετάλλευση μπορεί και να μην είναι πάντα (ή να μην είναι απόλυτα) οικονομική, αλλά, αντίθετα, μπορεί να έχει να κάνει μόνο με την επικοινωνιακή λειτουργία του δικαιώματος,

4) την προστασία του έργου ως έργου, ένα χαρακτηριστικό συνοδευόμενο από ένα διπλό market test που λαμβάνει υπόψη την επιρροή της εκάστοτε χρήσης στην αγορά τόσο του έργου όσο και των υπηρεσιών που απολαμβάνουν οι χρήστες και

5) μια προσέγγιση για δίκαιη αμοιβή: Για παράδειγμα, εάν κανείς δεχτεί την αδυναμία ελέγχου των online χρήσεων και τα δυσανάλογα κόστη αποτελεσματικής εφαρμογής των πολιτικών κατά των παράνομων χρήσεων (οι οποίες και, τελικά, οδηγούν σε filtering), θα ήταν δίκαιο να στραφεί το ενδιαφέρον σε μια δίκαιη αποζημίωση/αμοιβή πληρωτέα από τους παρόχους υπηρεσιών (ISPs) προς τους Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης, υπό τη μορφή λ.χ. φόρου (τύπου ISP tax ή Google tax).

Εμπνεόμενος από την πρόσφατη ευρωπαϊκή νομοθεσία περί TDM (text and data mining) και το μεγάλο εύρος εφαρμογής αυτής (λ.χ. σε επιστήμη, εμπόριο, δημοσιογραφία/ΜΜΕ, μηχανές αναζήτησης ή μετάφραση), ο Hugenholtz ανέφερε παραδείγματα εφαρμογής του μοντέλου σε τομείς όπου το εισόδημα/αμοιβή δε θα αποτελούσε κίνητρο για δημιουργία· όπου δε θα υφίστατο ζημία στη σχετική αγορά· όπου ο στόχος θα μπορούσε να είναι η επικοινωνία· ή όπου η χρήση του έργου όχι-ως-έργου δε θα αποτελούσε παράβαση.

Σημαντική ήταν η ελληνική παρουσία, του Ιονίου Πανεπιστημίου και άλλων, με τους: Μαρίνο Παπαδόπουλο (δικηγόρο Αθηνών, ΔΝ) να εξετάζει πρακτικές Web-harvesting και Web-archiving στα ελληνικά εδάφη και στην εποχή της ανοικτότητας· Νικόλαο Κούτρα (University of Antwerp) να εστιάζει στην πορεία προς μια ενισχυμένη διαχείριση του copyright μέσω πολυ/επίπεδων διαβουλεύσεων· και Γιώργο Μπουχάγιαρ (University of Antwerp) να αναλύει τη θέση των Οργανισμών Συλλογικής Διαχείρισης ως fiduciaries αλλά και τις υποσχέσεις της blockchain τεχνολογίας για τη διαχείριση του copyright. Στο συνέδριο επίσης παρουσιάστηκαν εργασίες από τα δύο προγράμματα ΕΔΒΜ του ΤΑΒΜ ‘Το νέο δίκαιο προστασίας προσωπικών δεδομένων’ και ‘Ιστοσυγκομιδή στις δημόσιες βιβλιοθήκες-WebLibLaw’.

Ο κατάλογος των συμπερασμάτων του συνεδρίου ήταν εξαιρετικά πλούσιος. Αν και δεν εμπίπτει στις επιστημονικές υποχρεώσεις των πανεπιστημιακών κύκλων, συνάχθηκε ότι η ακαδημία πιέζει σε ευρωπαϊκό επίπεδο τους συγγραφείς των διεθνών διατάξεων (λ.χ. την Ευρωπαϊκή Επιτροπή). Και το σημαντικό είναι ότι οι τελευταίοι αποδέχονται τις ακαδημαϊκές ιδέες και προτάσεις για μια ανεμπόδιστη πρόσβαση στα όποια δεδομένα/έργα. Παρά ταύτα, το πρόβλημα δείχνει να παρουσιάζεται όταν οι πολιτικοί δεν εφαρμόζουν τις παραπάνω αρχές ανοικτότητας. Σε μια προσπάθεια ανεύρεσης λύσεων και ενίσχυσης της ανοικτότητας, προτάθηκαν, μεταξύ πολλών άλλων, η δυναμική και ευέλικτη ερμηνεία του δικαίου της διανοητικής ιδιοκτησίας (μέσω και άλλων τομέων του δικαίου, λ.χ. του δικαίου του ανταγωνισμού)· η ίδρυση μιας ιδεατής Ευρωπαϊκής νομικής υπηρεσίας ή και εθνικών επιτροπών παροχής νομικών συμβουλών, απαρτιζομένων από ειδικούς (EU academic legal advisory board) για την κατάθεση και εφαρμογή των ακαδημαϊκών προτάσεων· ή η εστίαση σε όλα τα στάδια της όποιας τεχνολογίας, από το σχεδιασμό και τη δημιουργία έως την τελική απόσυρση, προκειμένου να διαπιστωθούν/εξακριβωθούν οι δυνατότητες για μια ελεύθερη και ανεμπόδιστη πρόσβαση που τα στάδια αυτά μπορούν να προσφέρουν.

Τα πρακτικά του συνεδρίου αναμένεται να εκδοθούν σύντομα από διεθνή εκδοτικό οίκο.